ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ
Τα προβλήματα της αισθητικής φιλοσοφίας απασχολούν τους ανθρώπους εδώ και εικοσιπέντε περίπου αιώνες. Η τέχνη μέσω της οποίας αναπαρίσταται το ωραίο αντιμετωπίστηκε με διάφορους τρόπους. Οι φιλόσοφοι, κατά περίπτωση, περιορίζονται στην έννοια του ωραίου ή επεκτείνονται στην έννοια του υψηλού, αμφισβητούν την αξιοπιστία της τέχνης ή διασφαλίζουν την αξία της, αντιμετωπίζουν την τέχνη ως το βασικό μοχλό της ιστορίας ή ως μέσο ανακούφισης και λύτρωσης του ανθρώπου, της αποδίδουν κοινωνικό ρόλο ή διατυπώνουν το αίτημα να αντιμετωπίζεται η τέχνη ως ένα αυτόνομο πεδίο στο χώρο του πολιτισμού μας.
Πλάτωνας Η τέχνη αντιγράφει τα αντίγραφα των αληθινών πραγμάτων, που είναι οι Ιδέες. Αντί να μας φέρνει κοντά στην αλήθεια των πραγμάτων, μας απομακρύνει απ’αυτήν και γιάυτό πρέπει να απαλειφθεί από τη ζωή μας. Ο καλλιτέχνες παραβάλλονται με τους θαυματοποιούς που εξαπατούν τον κόσμο. Επίσης η τέχνη υπονομεύει τον ηθικό τρόπο ζωής, αντί των ομηρικών επών οι μητέρες οφείλουν να διηγούνται στα παιδιά παραμύθια, όπου εξαίρονται οι διάφορες αρετές.
Αριστοτέλης Η τέχνη ασκεί επίδραση θεραπευτική στην ψυχή μας, όπως διατυπώνεται και στον ορισμό της τραγωδίας.
Καντ Το 18ο αι. με τον Έντμοντ Μπερκ εισήχθη η έννοια του υψηλού (μαθηματική [η άσκηση των πνευματικών μας δυνάμεων στην περίπτωση που έρθουμε αντιμέτωποι με κάτι που ξεπερνά τις αντιληπτικές μας ικανότητες] και δυναμική [η υπέρβαση του / κάθαρση μέσα από το φόβο εκ του ασφαλούς]), που σχετίζεται και με το δέος που προκαλεί ο μεγάλος όγκος των πραγμάτων. Το ωραίο έχει σχήμα, είναι ανακουφιστικό, δίνει την εντύπωση ότι βρίσκεται υπό τον έλεγχό μας και υπάγεται στην κανονικότητα της φύσης (γνωρίσματα της αισθητικής έννοιας του ωραίου: ανιδιοτέλεια, καθολικότητα, σκοπιμότητα χωρίς σκοπό, αναγκαιότητα). Αντίθετα, το υψηλό δίνει την εντύπωση του ανεξάντλητου, προκαλεί δέος, ξεφεύγει από τα όρια της φαντασίας και του μυαλού μας και δημιουργεί την αίσθηση ότι δεν υπόκειται στη σκοπιμότητα της φύσης.
Χέγκελ Η ιστορία είναι η καταγραφή των περιπετειών του πνεύματος στην προσπάθειά του να πετύχει τον τελικό σκοπό του, που είναι η επιστροφή στον εαυτό του. Αρχικά, το πνεύμα ήταν αύταρκες, ελεύθερο. Στη συνέχεια, ξέπεσε στην κατάσταση της ύλης κι έτσι έχασε την ελευθερία του. Από το σημείο αυτό θέτει ως στόχο του την επιστροφή στον εαυτό του και την ελευθερία του. Μία από τις φάσεις από τις οποίες είναι υποχρεωμένο να διέλθει το πνεύμα, προκειμένου να πετύχει την απελευθέρωσή του, είναι η τέχνη. Στα πλαίσιά της το πνεύμα διέρχεται από τρία στάδια, το συμβολικό (σύμβαση που δεν παραπέμπει κατ’ανάγκη στην ιδέα που υποτίθεται ότι αναπαριστά), το κλασικό (η μορφή ταυτίζεται με το περιεχόμενο) και το ρομαντικό (με την ανατροπή της κλασικής αρμονίας και την αντικατάστασή της από τη ρομαντική ανταρσία της ιδέας απελευθερώνεται η εσωτερική ζωή της ομορφιάς και μπορεί πλέον αυτή να κυματίζει αδέσμευτα). Κατά το Χέγκελ, υπάρχουν πέντε αντιπροσωπευτικά είδη τέχνης που ιεραρχούνται σε δύο κατηγορίες, τις ανώτερες (ζωγραφική, μουσική και ποίηση) και τις κατώτερες (αρχιτεκτονική και γλυπτική). Η τέχνη θεωρείται ένας ενδιάμεσος σταθμός στην απελευθέρωση του πνεύματος, ενώ η θρησκεία και κυρίως η φιλοσοφία θεωρούνται οι σίγουρες οδοί προς την απελευθέρωση του πνεύματος.
Σοπενχάουερ Η τέχνη μας προσφέρει προσωρινή λύτρωση –μέσω της αριστοτελικής έννοιας του καθολικού- από την τυραννία της βούλησης, μέχρι την απόλυτη λύτρωση του θανάτου.
«Η τέχνη για την τέχνη», όλη η προσπάθεια του καλλιτέχνη επικεντρώνεται στην τελειοποίηση της μορφής του έργου τέχνης (ανάδειξη της ομορφιάς ) και όχι στην ανάδειξη των νοημάτων που περιέχει. Έτσι, ο καλλιτέχνης διέπεται από μια διάθεση υπεροχής έναντι των κοινών ανθρώπων. Κυριότερος εκφραστής είναι ο Όσκαρ Ουάιλντ.
Η κοινωνική διάσταση της τέχνης (στρατευμένη τέχνη) Η τέχνη αποτελεί αναπαραγωγή της ρέουσας πραγματικότητας με απώτερο στόχο την κατανόησή της. Ο καλλιτέχνης έχει κοινωνική ευθύνη, διότι δείχνοντας ψυχρά την πραγματικότητα, βοηθά τους ανθρώπους να ρυθμίσουν τη χωή τους με βάση την αλήθεια. Κάποιοι φιλόσοφοι και καλλιτέχνες (Ε. Ζολά, Γκ. Φλωμπέρ, Ω. Κοντ, Σαν Σιμόν, Λ. Τολστόι) προχώρησαν αυτή τη σκέψη, υποστηρίζοντας ότι η σημασία της τέχνης βρίσκεται στη συμβολή της στην πραγματοποίηση του οράματος για μια μελλοντική κοινωνία όπου θα έχουν εξαλειφθεί η εκμετάλλευση της μιας τάξης από την άλλη.
Εκείνοι, όμως, που θεώρησαν αναγκαία την ευθυγράμμιση της τέχνης προς τα κοινωνικά αιτήματα ήταν οι διανοούμενοι και καλλιτέχνες που εμπνεύστηκαν από τις ιδέες του Κ. Μαρξ και του Φρ. Ένγκελς. Με αφορμή τη διάκριση του Αριστοτέλη ανάμεσα στην πράξη (πράξη φόνου, όπου ο δράστης και η πράξη είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένα στοιχεία) και στην ποίηση (όπου το έργο υπάρχει ανεξάρτητα από το συντελεστή του) οι Μαρξ και Ένγκελς αναφέρονται στην κοινωνική αδικία που έχει επιφέρει ρήγμα και απόσταση ανάμεσα στο δημιουργό και το έργο, την απόλαυση από το οποίο καρπώνονται οι ταξικά ισχυροί. Στο όνομα του υπαρκτού σοσιαλισμού, η τέχνη θεωρήθηκε ως ένα μέσο που έχει δικαίωμα να υπάρχει, μόνο εφόσον συντείνει στη δημιουργία της μη ταξικής κοινωνίας. Σάυτή την κατεύθυνση απορρίφθηκαν από το σοσιαλιστικό ρεαλισμό ως έργα μηδενικής αξίας ένα πλήθος έργων λογοτεχνικών, μουσικών, εικαστικών κ.ά.
ΤΟ ΩΡΑΙΟ
Το αντικείμενο της αισθητικής εμπειρίας μπορεί να βρεθεί στη φύση αλλά και στην τέχνη. Στους παράγοντες του ωραίου περιλαμβάνονται η διαδικασία της δημιουργίας αλλά και οι αντιδράσεις του κοινού. Η αισθητική είναι υποκειμενική και αντικειμενική. Η όρος τέχνη στην αρχαιότητα δήλωνε τη δημιουργία ενός νέου αντικειμένου, ενώ ο όρος «καλές τέχνες» επινοήθηκε στην Αναγέννηση. Στην ιδιαιτερότητα της αισθητικής εμπειρίας περιλαμβάνεται το ελεύθερο παιχνίδι του νου, της αίσθησης, της κρίσης και της φαντασίας.
Οι κυριότερες αντιλήψεις για την τέχνη:
· Μίμηση ή αναπαράσταση της φύσης (Πλάτων, Αριστοτέλης) Ωστόσο, το μάτι δεν είναι ένας απλός φακός. Η όραση διαφοροποιείται ανάλογα με την οπτική γωνία, το φωτισμό, τις διαθέσεις και τα συναισθήματα. Ας μην ξεχνάμε ότι με την εφεύρεση της φωτογραφίας η ρεαλιστική τέχνη πέρασε την μεγαλύτερη κρίση.
· Αποκάλυψη μιας βαθύτερης πραγματικότητας (Μεσαίωνας, Βυζάντιο, Δάντης, Μπαχ, κ. ά.) Πέρα από τις θεολογικές πεποιθήσεις που κατευθύνουν τη θρησκευτική τέχνη, είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη η αίσθηση πως η τέχνη αποτυπώνει τις μορφές ενός ιδεατού κόσμου, π.χ. οι αγιογραφίες.
· Έκφραση των συναισθημάτων του δημιουργού (Ρομαντισμός). Πρόκειται για νεότερη άποψη, όπου ο θεατής συμμερίζεται το πάθος του δημιουργού. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του Ουγκώ, του Μπετόβεν, του Ντελακρουά κ.ά. Η αρμονία και η ένταση συγκινούν εξίσου, γεγονός που αποδίδεται με την έννοια του Υψηλού. Μια προέκταση αυτής της εκδοχής οδηγεί στην ψυχοθεραπεία.
· Παιχνίδι φαντασίας την ομορφιά ενός αντικειμένου τη συνειδητοποιούμε όταν το προσεγγίζουμε, όχι για να το γνωρίσουμε, ούτε να το αξιοποιήσουμε πρακτικά. Ο Καντ έχει κάνει λόγο για «σκοπιμότητα χωρίς σκοπό», το ρεύμα «η τέχνη για την τέχνη» είναι καθαρά φορμαλιστικό.
· Μοντέρνα τέχνη Οι παραδοσιακές αξίες στην αισθητική ανατρέπονται με το Μοντερνισμό. Η καλλιτεχνική δημιουργία αναφέρεται πια στον εαυτό της (αυτοαναφορικότητα). Η τέχνη αυτή είναι απροσπέλαστη στο ευρύ κοινό και εκτιμάται είτε ως το τέλος της τέχνης, είτε ως η απαρχή νέων δυνατοτήτων.
ΤΕΧΝΗ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας στον 20/21ο αι. επηρέασε βαθύτατα την τέχνη. Δημιουργήθηκαν νέες μορφές τέχνης, όπως ο κινηματογράφος (αναλογικός – ψηφιακός), η βίντεο αρτ, η φωτογραφία, μηχανικά έργα, αρχιτεκτονικές κατασκευές, κ.ά. Το έργο τέχνης πλέον αναπαράγεται, ενώ βγαίνει από το μουσείο και γίνεται προσιτό στο ευρύ κοινό. Έτσι αφενός χάνεται η αύρα του έργου τέχνης και η μοναδικότητά του (Βαλερύ, Μπένγιαμιν), αφετέρου όμως η τέχνη δημοκρατικοποιείται, με τα αντίγραφα, τις χαμηλές τιμές, και το πέρασμά της στην καθημερινή ζωή με το ντηζάιν.
Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει τον άνθρωπο «ζώον πολιτικόν», λόγω της έλλογης φύσης του (σκέπτεται και μιλάει). Ο Πλάτων και ο Λοκ θεωρούν ότι ο άνθρωπος διαφέρει από τα υπόλοιπα ζώα ως προς τη νόηση (homo sapiens). Άλλοι φιλόσοφοι εντοπίζουν τη διαφορά ζώων και ανθρώπου στην ικανότητα κατασκευής εργαλείων (homo faber).
Η σύγχρονη βιολογία θεωρεί τις διαφορές ζώων και ανθρώπου μόνο ποσοτικές και όχι ποιοτικές.
Αντιλήψεις για τον πολιτισμό Με τη λέξη πολιτισμός εννοούμε κατά περίπτωση διάφορα πράγματα. Οπωσδήποτε πρόκειται για ευρύτατη έννοια. Υπάρχουν τρεις αντιλήψεις για τον πολιτισμό.
1. Ιδεατή (πλατωνική) Κοινώς αποδεκτή άποψη. Προσδιορισμός οικουμενικών αξιών και προτύπων
2. Περιγραφική Εστιασμένη άποψη. Πρόκειται για (συγ)κριτική δραστηριότητα που αντανακλά τις υψηλότερες στιγμές της ανθρώπινης νόησης και δραστηριότητας.
3. Κοινωνική – Ανθρωπολογική Σύγχρονη εκδοχή. Ευρύτατη έννοια που συμπεριλαμβάνει τα πάντα. Η κατανόησή του γίνεται μέσα σ’ένα συγκεκριμένο κάθε φορά πλέγμα αξιών.
Οι αντιλήψεις 1 και 2 είναι μάλλον αριστοκρατικές και αντανακλούν τη θέση μιας εγγράμματης ελίτ. Η 3 δεν περιέχει αξιακή ιεράρχηση.
Πολυπολιτισμικές κοινωνίες Όλοι οι πολιτισμοί διαφοροποιούνται και εξελίσσονται μέσα από αλληλεπιδράσεις. Στο παρελθόν, μεγάλες αυτοκρατορίες, όπως η Ρώμη και το Βυζάντιο ήταν πολυπολιτισμικές. Το ίδιο συμβαίνει σήμεραστη Β. Αμερική και τη Δ. Ευρώπη. Αυτό το μοντέλο στηρίζεται σε βασικές οικουμενικές αξίες 9ανεκτικότητα, ισονομία, ελευθερία, διάλογος).
Σήμερα, δεν μιλάμε πια για ανώτερους και κατώτερους πολιτισμούς, αλλά για διαφορές ή ομοιότητες αποφεύγοντας να κάνουμε αξιολογικές κρίσεις γι’αυτούς.
Οικολογικοί προβληματισμοί Τα τοπικά οικολογικά προβλήματα που εμφανίστηκαν κατά τη Βιομηχανική επανάσταση έγιναν σήμερα παγκόσμια (τρύπα του όζοντος, φαινόμενο του θερμοκηπίου, ρύπανση ξηράς/θάλασσας και αέρα, εξαφάνιση διαφόρων ειδών και εξάντληση των φυσικών πόρων).
Ενώ όλοι συμφωνούν επί του θέματος διαφωνούν στον τρόπο επίλυσής του. Διακρίνουμε δύο προτάσεις:
· Ρηχή οικολογία Διορθωτικές κινήσεις στο υπάρχον αναπτυξιακό μοντέλο
· Βαθιά οικολογία Αλλαγή του υπάρχοντος αναπτυξιακού μοντέλου.
o Ρίζα του κακού θεωρείται ο δυτικός ανθρωποκεντρισμός με την αξία της ατέρμονης προόδου. Μέσο επίλυσης θεωρείται ο ενστερνισμός και η καθιέρωση μη δυτικών πολιτισμικών αξιών
o Φεμινιστική άποψη. Οι υπάρχουσες αξίες ως «ανδρικές» εμπεριέχουν βία. Η αντικατάστασή τους με γυναικείες εγκυμονεί τη λύση του προβλήματος.
